Năm 1070, Lý Thánh Tông cho xây Văn Miếu ở phía Nam kinh thành để thờ vị tổ khai sáng Nho học là Khổng Tử. Năm 1076, vua Lý Nhân Tông lại cho lập tại đây nhà Quốc Tử Giám, làm nơi dạy học cho các hoàng thái tử. Đây được xem là trường đại học đầu tiên của nước ta. Đến đời Trần đổi tên là Viện Quốc học, với thành phần học sinh được mở rộng, thu nhận cả con em quan lại trong triều và những học sinh giỏi con nhà dân thường. Đến đời Lê, Viện Quốc học được đổi thành Thái học.

Văn Miếu - Quốc Tử Giám trước tọa lạc trên 2 thôn Cổ Giám và Văn Hương, nay thuộc phường Văn Miếu (Đống Đa). Trước cổng chính có hồ Văn, giữa hồ có đảo Kim Châu. Tại đây, năm 1482 vua Lê Thánh Tông cho dựng nhà bia đá, ghi khắc họ tên, quê quán những người thi đỗ Trạng nguyên, Bảng nhãn và Tiến sĩ của 82 khoa thi từ năm 1442 đến năm 1799. Hiện nhà bia còn lưu giữ 82 tấm bia, ghi danh 1306 vị. Văn Miếu-Quốc Tử Giám được các nhà nghiên cứu văn hóa phương Đông đánh giá cao, coi đây là di tích cổ duy nhất tiêu biểu cho nền cao học ở vùng Đông Nam Á. Nhân kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, nhà Thái học ở phía sau (bị phá trong chiến tranh) đã được xây dựng lại, đúc chuông đồng, và được khánh thành vào năm 2000. Cũng vào dịp này, Bill Clinton, Tổng thống thứ 42 của Hoa Kỳ đến thăm Việt Nam đã vào tham quan Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Trong chuyến thăm Việt Nam năm 2001, Tổng thống Liên bang Nga Putin cũng đã vào thăm địa danh này.